Bẫy thu nhập trung bình là gì? Làm cách nào để phòng tránh?

Khái niệm “bẫy thu nhập trung bình” ngày càng trở nên quan trọng trong các nghiên cứu và thảo luận về phát triển kinh tế. Đây là tình trạng mà nhiều quốc gia gặp phải sau khi đạt đến mức thu nhập trung bình, nhưng lại không thể duy trì đà tăng trưởng để trở thành một quốc gia thu nhập cao. Điều này làm hạn chế tiềm năng phát triển dài hạn của quốc gia, tạo ra những thách thức về kinh tế và xã hội. Đối mặt với viễn cảnh này, câu hỏi đặt ra là làm thế nào để các quốc gia có thể tránh rơi vào bẫy thu nhập trung bình và tiếp tục con đường phát triển bền vững?

Bẫy thu nhập trung bình là gì?

Định nghĩa bẫy thu nhập trung bình

Bẫy thu nhập trung bình là tình trạng mà một quốc gia đạt mức thu nhập trung bình (thường là từ 1.046 USD đến 12.695 USD/người/năm, theo phân loại của Ngân hàng Thế giới), nhưng sau đó gặp khó khăn trong việc tiếp tục phát triển để trở thành quốc gia thu nhập cao. Quốc gia đó không còn đủ lợi thế để cạnh tranh với các quốc gia có thu nhập thấp dựa trên lao động giá rẻ, trong khi cũng không đủ tiềm lực để cạnh tranh với các quốc gia thu nhập cao dựa trên công nghệ tiên tiến và hiệu quả sản xuất.

Nguồn gốc của thuật ngữ

Khái niệm “bẫy thu nhập trung bình” được giới thiệu vào đầu những năm 2000 khi các nhà kinh tế học nghiên cứu sự phát triển của các quốc gia mới nổi. Mục đích của việc này là để giải thích tại sao nhiều quốc gia, mặc dù đã trải qua giai đoạn tăng trưởng nhanh chóng và đạt được mức thu nhập trung bình, lại không thể tiếp tục phát triển để trở thành quốc gia thu nhập cao.

Ví dụ về các quốc gia bị ảnh hưởng

Đến thời điểm hiện tại, nhiều quốc gia vẫn đang mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình. Đây là tình trạng mà các quốc gia sau khi đạt đến mức thu nhập trung bình không thể tiếp tục phát triển nhanh chóng để đạt mức thu nhập cao hơn. Một số quốc gia tiêu biểu vẫn đang đối diện với thách thức này, như:

• Brazil đã đạt mức thu nhập trung bình cao nhưng vẫn gặp khó khăn trong việc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình. Mặc dù có tiềm năng về tài nguyên thiên nhiên và dân số lớn, Brazil vẫn đối mặt với sự tăng trưởng chậm chạp do bất ổn chính trị, tham nhũng, bất bình đẳng thu nhập, và hệ thống giáo dục kém phát triển. Sự phụ thuộc quá mức vào xuất khẩu hàng hóa và tài nguyên thiên nhiên cũng khiến nền kinh tế dễ bị tổn thương trước biến động thị trường toàn cầu.
• Argentina cũng mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình trong nhiều thập kỷ qua. Với những cuộc khủng hoảng kinh tế lặp đi lặp lại, lạm phát cao và các chính sách kinh tế không ổn định, Argentina không thể duy trì sự tăng trưởng bền vững. Mặc dù có nguồn tài nguyên phong phú, nhưng thiếu cải cách về thể chế và tài chính, cùng với bất ổn chính trị, đã làm suy yếu nền kinh tế.
• Mexico là một trong những nền kinh tế lớn nhất Mỹ Latinh nhưng vẫn mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình. Dù có nền công nghiệp phát triển và vị trí địa lý thuận lợi, quốc gia này vẫn gặp phải nhiều vấn đề như thiếu đầu tư vào giáo dục và công nghệ, tội phạm có tổ chức, và tham nhũng. Sự phụ thuộc vào sản xuất với giá trị gia tăng thấp và thiếu cải cách sâu rộng cũng làm chậm quá trình phát triển.
• Malaysia đã đạt thu nhập trung bình cao từ nhiều thập kỷ trước, nhưng vẫn gặp khó khăn trong việc đạt đến mức thu nhập cao. Dù có một số tiến bộ về công nghiệp và dịch vụ, Malaysia vẫn đối mặt với những thách thức về năng suất lao động, chất lượng giáo dục, và đổi mới công nghệ. Sự phụ thuộc vào xuất khẩu tài nguyên và bất bình đẳng thu nhập cũng cản trở tiến trình phát triển của quốc gia.
• Nam Phi là nền kinh tế lớn nhất châu Phi nhưng vẫn đối mặt với bẫy thu nhập trung bình do bất bình đẳng kinh tế, tỷ lệ thất nghiệp cao, và phân hóa xã hội. Sự phụ thuộc vào khai thác tài nguyên và hệ thống giáo dục không đáp ứng được nhu cầu thị trường lao động làm chậm sự phát triển của đất nước.
• Indonesia là một trong những quốc gia đông dân nhất thế giới và đã đạt mức thu nhập trung bình cao. Tuy nhiên, quốc gia này vẫn gặp khó khăn trong việc nâng cấp nền kinh tế. Mặc dù có sự tăng trưởng nhanh trong một số lĩnh vực, Indonesia vẫn thiếu sự đa dạng hóa và đổi mới trong các ngành công nghiệp có giá trị gia tăng cao.

Nguyên nhân dẫn đến bẫy thu nhập trung bình

Phụ thuộc vào lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên: Một trong những nguyên nhân chủ yếu khiến quốc gia bị mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình là sự phụ thuộc vào lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên thiên nhiên. Khi kinh tế phát triển nhờ vào những lợi thế này, nhưng không có sự cải tiến về năng suất hoặc giá trị gia tăng, quốc gia sẽ mất khả năng cạnh tranh khi chi phí lao động và nguồn tài nguyên dần cạn kiệt.

Thiếu sự đổi mới và công nghệ: Việc không đầu tư đủ vào nghiên cứu và phát triển (R&D) cùng với việc không khuyến khích sáng tạo và chuyển giao công nghệ sẽ hạn chế khả năng nâng cao hiệu quả sản xuất và gia tăng giá trị kinh tế. Các quốc gia bị mắc kẹt ở giai đoạn sản xuất sản phẩm thô, ít giá trị gia tăng, dẫn đến khó khăn trong việc phát triển. Dù giàu có về tài nguyên, nhưng chỉ có thể xuất khẩu với gia nguyên liệu thô, và nhập khẩu về lại mức giá cao các thành phẩm.

Chất lượng giáo dục và nhân lực thấp: Nhân lực không được đào tạo đầy đủ và thiếu các kỹ năng cao cấp là một yếu tố lớn khác. Để phát triển nền kinh tế có giá trị gia tăng cao hơn, quốc gia cần có nguồn nhân lực chất lượng cao. Nếu không có hệ thống giáo dục tốt và sự đào tạo chuyên sâu, nhân lực sẽ không thể đáp ứng được yêu cầu của một nền kinh tế tiên tiến.

Cơ sở hạ tầng yếu kém: Cơ sở hạ tầng không theo kịp tốc độ tăng trưởng kinh tế có thể làm giảm hiệu quả của nền kinh tế. Giao thông, năng lượng và công nghệ thông tin yếu kém sẽ cản trở sự phát triển và làm gia tăng chi phí cho doanh nghiệp, gây khó khăn trong việc nâng cao hiệu quả sản xuất.

Thể chế chính trị kém linh hoạt: Các thể chế cứng nhắc, tham nhũng và thiếu minh bạch là rào cản lớn đối với sự phát triển kinh tế lâu dài. Các quốc gia không có môi trường pháp lý rõ ràng, minh bạch sẽ khó thu hút đầu tư và thúc đẩy sự sáng tạo, đổi mới trong nền kinh tế.

Hậu quả của việc rơi vào bẫy thu nhập trung bình

Tăng trưởng kinh tế chậm lại: Một trong những hậu quả rõ ràng nhất của việc rơi vào bẫy thu nhập trung bình là tăng trưởng kinh tế chậm lại, dẫn đến sự trì trệ. Quốc gia không thể duy trì tốc độ phát triển kinh tế như trước đây và đối mặt với những khó khăn lớn trong việc cải thiện đời sống của người dân.

Khoảng cách thu nhập gia tăng: Sự bất bình đẳng về thu nhập tăng cao khi một số nhóm dân cư, thường là những người có trình độ cao hoặc làm việc trong các lĩnh vực kinh tế giá trị cao, hưởng lợi nhiều hơn, trong khi phần lớn người lao động vẫn chỉ nhận được mức thu nhập trung bình thấp.

Khó khăn trong thu hút đầu tư nước ngoài: Các quốc gia không có đủ lực đẩy về công nghệ và nguồn nhân lực chất lượng cao sẽ không còn hấp dẫn đối với các nhà đầu tư nước ngoài. Điều này dẫn đến việc thiếu vốn đầu tư và hạn chế tiềm năng tăng trưởng trong tương lai.

Làm cách nào để phòng tránh bẫy thu nhập trung bình?

Đầu tư vào giáo dục và đào tạo nhân lực chất lượng cao

Một trong những yếu tố quan trọng nhất để tránh rơi vào bẫy thu nhập trung bình là phát triển hệ thống giáo dục hiện đại, tập trung vào kỹ năng kỹ thuật và công nghệ. Nhân lực có chất lượng cao sẽ giúp quốc gia nâng cao năng lực cạnh tranh và chuyển từ sản xuất thô sang các lĩnh vực có giá trị gia tăng cao hơn.

Đẩy mạnh nghiên cứu, đổi mới và phát triển công nghệ

Các quốc gia cần khuyến khích cả khu vực công và tư nhân đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D), tăng cường chuyển giao công nghệ từ các nước tiên tiến và nâng cao khả năng sáng tạo trong nước. Đổi mới công nghệ là chìa khóa để tăng cường năng suất lao động và cạnh tranh trên thị trường toàn cầu.

Cải thiện cơ sở hạ tầng

Đầu tư mạnh mẽ vào các dự án cơ sở hạ tầng như giao thông, năng lượng và công nghệ thông tin sẽ hỗ trợ sự phát triển kinh tế bằng cách giảm chi phí vận hành và tăng cường hiệu quả kinh tế.

Xây dựng thể chế minh bạch, linh hoạt

Tạo môi trường pháp lý minh bạch, cải cách hành chính, và giảm tham nhũng sẽ là những yếu tố quan trọng giúp doanh nghiệp phát triển và thu hút đầu tư. Các thể chế linh hoạt có khả năng thích ứng với những thay đổi kinh tế và công nghệ sẽ thúc đẩy sự phát triển dài hạn.

Phát triển nền kinh tế dựa trên giá trị gia tăng

Quốc gia cần chuyển dịch từ mô hình kinh tế dựa vào lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên sang nền kinh tế sáng tạo và công nghệ. Việc sản xuất các sản phẩm và dịch vụ có giá trị gia tăng cao hơn sẽ giúp quốc gia nâng cao thu nhập và duy trì tốc độ phát triển.

Các quốc gia thành công trong việc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình

Nhiều quốc gia trên thế giới đã thành công trong việc vượt qua bẫy thu nhập trung bình, nhờ vào những chiến lược kinh tế hiệu quả và sự quyết tâm trong cải cách cơ cấu. Những ví dụ tiêu biểu như Hàn Quốc, Singapore, và Đài Loan cho thấy rằng việc đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ, cải cách giáo dục, và nâng cao chất lượng nhân lực có thể giúp quốc gia phát triển bền vững và thoát khỏi sự trì trệ kinh tế. Dưới đây là những bài học quan trọng từ các quốc gia này:

Hàn Quốc

• Chiến lược đẩy mạnh công nghiệp hóa và công nghệ: Hàn Quốc là một ví dụ điển hình về việc vượt qua bẫy thu nhập trung bình nhờ chiến lược phát triển dựa vào công nghiệp hóa và công nghệ. Sau Chiến tranh Triều Tiên, Hàn Quốc là một trong những quốc gia nghèo nhất thế giới. Tuy nhiên, quốc gia này đã tập trung vào phát triển các ngành công nghiệp nặng và công nghệ cao như điện tử, ô tô, và đóng tàu. Chính phủ Hàn Quốc đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy các tập đoàn lớn (chaebol) như Samsung, Hyundai, và LG phát triển, đồng thời tạo ra những chính sách khuyến khích đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D).
• Cải cách giáo dục và đầu tư vào nguồn nhân lực: Hàn Quốc đã xây dựng một hệ thống giáo dục chất lượng cao, với sự tập trung vào khoa học, kỹ thuật và công nghệ. Việc đầu tư vào giáo dục đã giúp nâng cao trình độ của người lao động và cung cấp nhân lực chất lượng cao cho các ngành công nghiệp. Hệ thống giáo dục đại học phát triển mạnh mẽ, cùng với việc hợp tác với các doanh nghiệp để đào tạo những kỹ năng phù hợp với nhu cầu thị trường.
• Bài học từ Hàn Quốc: Chính sách công nghiệp hóa và đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ, kết hợp với cải cách giáo dục, là những yếu tố then chốt giúp Hàn Quốc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình và trở thành một trong những nền kinh tế hàng đầu thế giới.

Singapore

• Mô hình kinh tế dựa trên dịch vụ và công nghệ cao: Singapore là một quốc gia không có nhiều tài nguyên thiên nhiên, nhưng đã thành công trong việc phát triển một nền kinh tế dựa trên dịch vụ tài chính, công nghệ và logistics. Chính phủ Singapore đã tạo ra một môi trường kinh doanh thân thiện, khuyến khích đầu tư nước ngoài và đổi mới sáng tạo. Quốc gia này đã chuyển từ một nền kinh tế dựa vào sản xuất lao động giá rẻ sang một nền kinh tế có giá trị gia tăng cao thông qua các ngành dịch vụ và công nghệ.
• Xây dựng thể chế minh bạch và linh hoạt: Một trong những yếu tố giúp Singapore vượt qua bẫy thu nhập trung bình là việc xây dựng một thể chế minh bạch và hiệu quả. Chính phủ Singapore đã kiểm soát tham nhũng, đồng thời tạo ra một môi trường pháp lý thuận lợi cho doanh nghiệp phát triển. Cơ sở hạ tầng hiện đại cùng hệ thống giáo dục tiên tiến đã thu hút nhân tài và tạo điều kiện cho nền kinh tế phát triển bền vững.
• Bài học từ Singapore: Mô hình kinh tế dựa trên dịch vụ giá trị cao, cùng với thể chế minh bạch và linh hoạt, đã giúp Singapore vượt qua bẫy thu nhập trung bình và trở thành một trong những quốc gia phát triển nhất thế giới.

Kết luận

Hiểu rõ và phòng tránh bẫy thu nhập trung bình là yếu tố sống còn để đảm bảo sự phát triển kinh tế bền vững cho các quốc gia. Khi một quốc gia mắc kẹt ở mức thu nhập trung bình mà không có sự chuyển đổi về cơ cấu kinh tế, nó sẽ gặp phải những thách thức lớn trong việc duy trì tăng trưởng và cạnh tranh trên thị trường toàn cầu. Do đó, việc tập trung đầu tư vào nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, phát triển công nghệ, và thực hiện các cải cách thể chế là những giải pháp cốt lõi giúp quốc gia thoát khỏi tình trạng này và hướng tới mức thu nhập cao hơn.

Để nắm bắt thêm những thông tin chi tiết về các yếu tố kinh tế vĩ mô ảnh hưởng đến chiến lược đầu tư và phát triển, nhà đầu tư hãy theo dõi thêm các bài viết phân tích trên Stock Insight.

Quý nhà đầu tư có thể bắt đầu hành trình tìm hiểu, khám phá và học cách đầu tư tại HscEdu. Ngoài ra, để nắm bắt thêm những thông tin chi tiết về các yếu tố kinh tế vĩ mô ảnh hưởng đến chiến lược đầu tư và phát triển, nhà đầu tư hãy theo dõi thêm các bài viết phân tích trên Stock Insight nhé!

Phan Thị Thu Thuỷ
Wealth Manager