Cán cân thương mại: Định nghĩa, cách tính và ví dụ minh họa

Cán cân thương mại là gì?

Cán cân thương mại (BOT – Balance of Trade) là sự chênh lệch giữa giá trị xuất khẩu và giá trị nhập khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định. Đây là thành phần lớn nhất của cán cân thanh toán (BOP – Balance of Payments) của một quốc gia. Đôi khi, sự chênh lệch giữa cán cân thương mại về hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia được phân biệt là hai số riêng biệt.

Các nhà kinh tế sử dụng cán cân thương mại để đo lường sức mạnh tương đối của nền kinh tế của một quốc gia.

• Một quốc gia nhập khẩu nhiều hàng hóa và dịch vụ hơn là xuất khẩu theo giá trị sẽ có thâm hụt thương mại hoặc cân đối thương mại âm.
• Ngược lại, một quốc gia xuất khẩu nhiều hàng hóa và dịch vụ hơn là nhập khẩu sẽ có thặng dư thương mại hoặc cân đối thương mại dương.
• Cán cân thương mại dương cho thấy các nhà sản xuất của một quốc gia có một thị trường nước ngoài sôi động. Sau khi sản xuất đủ hàng hóa để đáp ứng nhu cầu trong nước, có đủ nhu cầu từ khách hàng nước ngoài để giữ cho các nhà sản xuất trong nước bận rộn.
• Cán cân thương mại âm có nghĩa là luồng tiền đi ra để thanh toán cho hàng xuất khẩu, cho thấy quốc gia có thể quá phụ thuộc vào hàng hóa nước ngoài.

Ví dụ: Cán cân thương mại hàng hóa của Việt Nam trong 10 tháng năm 2023 đang ghi nhận một kết quả tích cực với xuất siêu kỷ lục 24,61 tỷ USD (Nguồn: Tổng cục Thống Kê). Điều này có nghĩa rằng trong thời gian này, Việt Nam đã xuất khẩu nhiều hơn so với nhập khẩu hàng hóa, tạo ra một thặng dư cán cân thương mại. Thặng dư này có thể đóng góp tích cực cho nền kinh tế quốc gia, giúp tăng dự trữ ngoại tệ và tạo điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế.

Cách tính cán cân thương mại

Công thức tính toán cán cân thương mại có thể đơn giản hóa là tổng giá trị xuất khẩu trừ đi tổng giá trị nhập khẩu của một quốc gia.

Cán cân thương mại = Xuất khẩu – Nhập khẩu

Trong đó:

• Xuất khẩu đại diện cho giá trị tiền tệ của tất cả hàng hóa bán ra nước ngoài, cũng như các dòng tiền ra khác như chuyển tiền, viện trợ nước ngoài, quyên góp hoặc trả nợ.
• Nhập khẩu đại diện cho giá trị đô la của tất cả các hàng hóa nước ngoài được nhập khẩu vào từ nước ngoài, cũng như các dòng tiền chuyển về như chuyển tiền, quyên góp và viện trợ.
• Các khoản nợ bao gồm nhập khẩu, viện trợ nước ngoài, chi tiêu trong nước ở nước ngoài và đầu tư trong nước ở nước ngoài.
• Các khoản có thể thu bao gồm xuất khẩu, chi tiêu của người nước ngoài trong nền kinh tế trong nước và đầu tư của người nước ngoài trong nền kinh tế trong nước. Bằng cách trừ các khoản có thể thu từ các khoản nợ, các nhà kinh tế tính được thâm hụt thương mại hoặc thặng dư thương mại cho một quốc gia trong một khoảng thời gian là một tháng, một quý hoặc một năm.

Ví dụ minh họa

Trong năm 2022, tổng kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam đạt 371,85 tỷ USD, tổng kim ngạch nhập khẩu đạt 360,65 tỷ USD (Theo Tổng cục Thống kê). Để tính toán cán cân thương mại, ta sẽ lấy giá trị nhập khẩu trừ giá trị xuất khẩu:

Cán cân thương mại = Xuất khẩu – Nhập khẩu

= 371,85 tỷ USD – 360,65 tỷ USD

=  11,2 tỷ USD

=>Trong trường hợp này của Việt Nam, cán cân thương mại dương 11,2 tỷ USD cho thấy tổng giá trị xuất khẩu vượt qua tổng giá trị nhập khẩu, tức là Việt Nam có thặng dư thương mại trong năm 2022. Điều này có thể được coi là một dấu hiệu tích cực về tình trạng kinh tế của quốc gia, và có thể tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế, tăng cường dự trữ ngoại hối và thu hút đầu tư.

3 Yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại

Tỷ giá hối đoái

Tỷ giá hối đoái là 1 yếu tố ảnh hưởng vì Khi đồng tiền giảm giá trị so với đồng tiền của đối tác thương mại, xuất khẩu của quốc gia đó có thể tăng do hàng hóa trở nên rẻ hơn. Ngược lại, khi đồng tiền tăng giá trị, hàng hóa trở nên đắt hơn, có thể dẫn đến tăng nhập khẩu và giảm xuất khẩu của quốc gia đó.

Nhập khẩu

Nhập khẩu ảnh hưởng đến cán cân thương mại bởi vì việc chi tiêu tiền tệ để mua hàng hóa từ nước ngoài có thể làm giảm tổng lượng tiền tệ của một quốc gia. Nếu lượng nhập khẩu vượt quá lượng xuất khẩu, quốc gia có thể đối mặt với cán cân thương mại không cân bằng, gọi là thâm hụt thương mại. Điều này thường xảy ra khi nhu cầu trong nước vượt quá khả năng sản xuất hoặc khi một số mặt hàng không thể được sản xuất trong nước.

Xuất khẩu

Xuất khẩu quan trọng vì khi một quốc gia xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu, nó kiếm được nhiều tiền hơn từ việc bán hàng hóa cho các quốc gia khác. Điều này có thể tạo ra thu nhập và tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, quá phụ thuộc vào xuất khẩu có thể mang lại rủi ro khi thị trường giảm nhu cầu hoặc có sự cạnh tranh mạnh từ các quốc gia khác, ảnh hưởng đến nguồn thu nhập và tăng trưởng kinh tế.

Các nguyên nhân gây thâm hụt cán cân thương mại

Khoảng chênh lệch giữa tiết kiệm và đầu tư

Chênh lệch giữa tỷ lệ tiết kiệm và tỷ lệ đầu tư trong một quốc gia có thể tác động đến cán cân thương mại. Nếu tỷ lệ tiết kiệm cao hơn tỷ lệ đầu tư, quốc gia có thừa kế tiền tệ và thúc đẩy xuất khẩu. Tuy nhiên, nếu tỷ lệ đầu tư cao hơn, quốc gia có thể phải vay tiền từ quốc gia khác, dẫn đến thâm hụt cán cân thương mại. Nếu quốc gia thiếu cơ chế tài chính và chính sách hỗ trợ đầu tư, chênh lệch này cũng có thể dẫn đến thâm hụt cán cân thương mại.

Tình hình lạm phát tăng cao

Khi lạm phát tăng, giá hàng hóa và dịch vụ xuất khẩu tăng, làm giảm lợi thế cạnh tranh của nước xuất khẩu và làm giảm giá trị xuất khẩu. Ngược lại, hàng hóa và dịch vụ nhập khẩu trở nên rẻ hơn, tăng việc nhập khẩu và thâm hụt cán cân thương mại của nước nhập khẩu.

Thâm hụt ngân sách

Thâm hụt ngân sách góp phần gây ra thâm hụt cán cân thương mại khi chính phủ vay thêm để chi trả chi phí, làm giảm giá trị đồng tiền. Điều này khiến sản phẩm và dịch vụ rẻ hơn đối với quốc gia ngoài, tăng việc nhập khẩu và thâm hụt cán cân thương mại.

Trong năm 2022, thâm hụt cán cân thương mại của Mỹ tăng lên mức kỷ lục 948,1 tỷ USD, do tăng nhập khẩu hàng tiêu dùng từ Trung Quốc và giảm xuất khẩu vật tư công nghiệp và xăng dầu. Chính sách tăng lãi suất của FED nhằm kiềm chế lạm phát đã làm giảm sản xuất, cùng với tình trạng đắt đỏ của hàng hóa Mỹ trên thị trường quốc tế. Tăng cường chính sách tiền tệ của các ngân hàng trung ương toàn cầu cũng giảm nhu cầu mua hàng hóa Mỹ từ nước ngoài.

Cơ cấu xuất nhập khẩu

Cơ cấu hàng hóa xuất nhập khẩu có thể góp phần tạo thâm hụt cán cân thương mại của một quốc gia. Nếu quốc gia xuất khẩu hàng hóa có giá trị thấp và nhập khẩu hàng hóa có giá trị cao, việc chi tiêu ngoại tệ để thanh toán cho hàng hóa nhập khẩu có thể dẫn đến thâm hụt.

Các chính sách giảm thuế suất nhập khẩu

Chính sách giảm thuế nhập khẩu có thể gây thâm hụt cán cân thương mại vì khi giảm thuế nhập khẩu, hàng hóa từ nước ngoài trở nên rẻ hơn, dẫn đến tăng nhập khẩu và giảm sự phụ thuộc vào sản xuất trong nước. Tuy nhiên, nó cũng có thể tạo cơ hội cho doanh nghiệp trong nước để nhập nguyên liệu giá rẻ để sản xuất hàng hóa xuất khẩu, tùy thuộc vào cơ cấu sản xuất và xuất nhập khẩu của quốc gia.

Lời kết

Trong thế giới toàn cầu hóa hiện nay, cân bằng cán cân thương mại trở thành ưu tiên hàng đầu. Sự cân đối này góp phần thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và phát triển toàn diện. Vì vậy, các chính phủ và doanh nghiệp cần tập trung vào việc phát triển chiến lược thương mại cân đối để thúc đẩy sự phát triển toàn cầu và mang lại lợi ích cho tất cả.

Tuy nhiên, chẳng có một chỉ số nào là tuyệt đối, cũng như Chuyên gia kinh tế học Paul Krugman đã từng nói:

“Cần phải hiểu rõ rằng cán cân thương mại không phải là chỉ số duy nhất đo lường thành công kinh tế. Đôi khi, thâm hụt cán cân thương mại cũng có thể phản ánh sự tăng trưởng mạnh mẽ của một quốc gia.”